I desse dagar blir det skrive mykje om invasjonsdagane i april 1940 – for 75 år sidan. I vår familie har me vår eigen dramatiske historie knytta til desse dagane. (For ordens skyld: Biletet over er av tyske soldatar som marsjerer nedover Karl Johans gate i Oslo 9. april 1940 og har ikkje noko med sjølve historien å gjera. Det er berre brukt som illustrasjon på den tyske invasjonen.)
Vinteren 1939/40 gjekk mi bestemor – Ellen Margreta Ladstein – på Fjellhaug Ungdomsskule i Oslo. Det tilsvarar det me kallar folkehøgskule i dag. Skulen låg på Sinsen, like ved Østre Aker kirke. Han blei driven av Det Norske Lutherske Kinamisjonsforbund, og hadde misjonsskule og bibelskule i tillegg til ungdomsskulen.
8. april, kvelden før tyskarane invaderte Noreg, hadde dei avskjedsfest på skulen. Dei hadde pakka koffertane og sett dei om bord på båten. Men tyskarane var allereie på veg inn Oslofjorden, og stortingsmann Kristian Edland (Venstre) tok kontakt med dei, og sa at dei ikkje måtte reisa heim med båten. Difor tok dei nattoget til Kristiansand, og det var framme i Kristiansand i 6-tida om morgonen 9. april.
Tyskarane angreip Kristiansand med kryssaren «Karlsruhe», sju motortorpedobåtar med moderskip, og fleire bombefly. Tyskarane møtte både tett tåke og motstand frå Odderøya Festning på veg inn til Kristiansand. Kamphandlingane byrja allereie i 5-tida om morgonen og varte til i 5-tida om ettermiddagen før landgangen var gjennomført. Dei reisande med nattoget frå Oslo kom soleis til byen medan kampen om Odderøya og Kristiansand var heilt i starten. Ein av dei andre finnøybuane som var med på reisa, Arne Hesby, har fortalt at dei såg Domkyrkja i Kristiansand bli bomba medan dei stod på jernbanestasjonen i Kristiansand.
Den tyske krysseren «Karlsruhe» fotografert i 1935. «Karlsruhe» hadde vært inne til ombygging og var ikke kampklar til invasjonen av Norge, så den ble brukt til troppetransport. Den forlot Bremerhaven tidlig om morgenen 8. april, med kurs for Kristiansand. Den ble senket av en engelsk u-båt på vei ut fra Kristiansand etter at tyskerne hadde overvunnet den norske motstanden 9. april. (Kilde: Wikipedia. Bilde: City of Vancouver Archives / Wikimedia Commons)
Sørlandsbanen vidare frå Kristiansand var ikkje ferdig bygd på denne tida. Mellom Kristiansand og Flekkefjord måtte dei reisande framleis ta buss. Ved krigsutbrotet mangla det berre 100 meter før det var gjennomslag for Kvinesheitunnelen, den lengste jernbanetunnelen i Nord-Europa i si tid, men enno var det seks år før strekninga frå Kristiansand til Moi ville bli opna, i følgje Statsbanane sine planar. Tyskarane forserte desse planane, og 1. mai 1944 blei Sørlandsbanen opna for normal drift heilt frå Oslo til Stavanger.
Reisefølgjet frå Oslo tok difor buss vidare til Flekkefjord, der planen var å ta toget vidare til Stavanger. Arne Hesby har fortalt at undervegs til Flekkefjord fløyg det to gonger tyske fly like over bussen. Siste gongen hadde bussjåføren bede dei gå ut for å visa at dei var sivile.
Vel framme i Flekkefjord hadde tyskarane stoppa togtrafikken, så dei kom seg ikkje vidare. Dei reiste då tilbake til Kvinesdal, der ei i følgjet hadde slekt. Dei overnatta der, og blei verande nokre dagar. Dei skulle ringe heim frå eit hotell/herberge i Kvinesdal, men dei hadde ikkje pengar. Då trefte dei ein drosjesjåfør som skulle til Stavanger for å hente svigermora. Han spurde om dei ville sitja på. Dei var så mange at dei til slutt måtte ha to drosjar.
Mellom Sira og Moi, på grensa mellom Vest-Agder og Rogaland, måtte ein på denne tida køyra over Tronåsen. Tronåsen hadde i si tid ei av landets brattaste stigningar for riksvegar. Mange bilar måtte ryggja opp, sidan motoren blei for svak, og reversen hadde betre utveksling. Vegen var i bruk inntil 1945, då jernbanen tok i bruk den nye Tronåstunnelen, og Vegvesenet fekk overta jernbanesporet langs Lundsvatnet som vegtrasé – der E39 går i dag.
Tronåsen, sett fra Rogalandssiden. Bildet er tatt mellom 1930 og 1939. Ukjent fotograf. (Kilde: Norsk Jernbanemuseum / Digitalt Museum)
Men då reisefølgjet frå Oslo endeleg var komne seg i veg frå Flekkefjord mot Stavanger var Tronåsen enno ikkje opna for sommaren, men dei tok på, og etter mykje slit kom dei seg over. Det var mykje snø og djupe hjulspor, så dei måtte ut og hjelpe til for å få bilane fram. Samstundes var dei redde for at det skulle dukke opp tyskarar langs vegen, men dei såg ingen. Dei var våte og kalde då dei omsider kom seg over til Moi.
Etter ein lang tur kom dei endeleg fram til Sandnes. Her blei dei stoppa av politiet fordi dei køyrte utan blending på lyset. Dei kom til Sandnes midt på natta, og dei var like ved hotellet. Der fekk dei komma inn og sitja i salongen til neste morgon. Då fekk dei følgje toget til Stavanger gratis.
I Stavanger fekk dei for fyrste gong sjå tyskarar, m.a. på Ryfylkekaien der fjordabåtane gjekk. Folk i Stavanger hadde evakuert i panikk heilt sidan krigsutbrotet. Særleg 10. april var det gale, då eit rykte spreidde seg om at myndighetene hadde gitt ordre om evakuering av byen innan klokka 12.
Det var framleis ei panisk stemning då reisefølgjet frå Oslo kom til Stavanger 12. april. Alle skulle ut av byen av frykt for nye bombeangrep. Kvelden før hadde engelske fly kjørt bombetokt over flyplassen på Sola, og etter bombetoktet blei eit av flya skote ned over Storhaug.
Faksimile Stavanger Aftenblad fredag 12. april 1940. Avisen skriver detaljert om de dramatiske hendelsene da et britisk fly ble skutt ned over Storhaug.
Dei måtte berre komma seg om bord på første og beste båt. Det viste seg å vera ”Haukelid”, og den hadde mellom anna anløp av Fister. Her gjekk Ellen og dei andre finnøybuane av.
Ellen kjente familien Sigmundstad på Fister. Dei dreiv kassefabrikk der dei m.a. laga tomatkassar til tomatgartneria på Finnøy. Dei gjekk med dei med båt til Judaberg, og så gjekk ho heim saman med Arne Hesby og Dagny Steinnes (Dei hadde gått på handelsskulen i Oslo). Då dei kom over Skreddarstuå, runda ”Haukelid” Vignesneset på veg inn til Steinnesvåg. Dei kom heim 12. april, etter ei reise på nærare 4 døgn.